A.
Teks Novel
SAMPUN KRAOS
Murih gancanging cariyos, kados
boten perlu kacariyos-aken kadadosanipun rembag ing ngajeng wau. Sadaya asmpun
kalampahan kanthi wilujeng.
Let sawulan saking dhatengipun
Nyonyah Hien, keleres dinten Ngahad, wanci jam 5 sonten, Radèn Bèi Asistèn
We-dana sakaliyan tuwin putranipun sami lenggahan ing gadri wingking sinambi
ngunjuk wédang kados adat saben.
Pasemonipun sami ketingal padhang,
mratandhani yèn boten wonten rubédaning penggalih. Ginemipun kepyek,
sambet-sinambet, boten wonten pedhotipun, sakedhap-sake-dhap dipunlawuhi
gujeng. Rambat-rumambating ginem da-ngu-dangu tumuju Rapingun.
“Rapingun kepriyé Bu, apa krasan?”
“Anu ki Pak, wiwit teka let rong
dina nganti sepréné ki tak-sawang pasemoné tansah katon padhang lan bungah”.
“Ya sukur nèk ngono. Nanging kowé
ya kudu ngati-ati, arahen aja nganti kemba atiné.”
“Pancèn iya ngono Pak. Awit semuné
bocah kuwi béda karo liya-liyané.”
“Lho, ora Bu! Dhuwité sing
dititipaké kowé karobelah kaé apa wis kotitipaké Tien, cikbèn dilebokaké bang
sisan.”
“Durung Pak, hla wong pijer
lali-lali baé. Ning isih wutuh.”
“Ngono kaé, ya gawok-gawok, wong
dhuwit iku bunder, nèk ngglindhing sok angèl tutut-tututané!”
“Ngarah aku mentala ngapusi
Rapingun?”
“Ora ngono Bu, karepku, mung nèk
nganti kesrèmpèt, lé nglironi kuwi.”
“Ora ta wis. Bésuk yèn Bank Stral
mréné, taksetorné dhéwé. Bukuné rak nèng ngomah ta Tien?”
“Lho, rak Ibu ta ingkang ngasta!”
“O, iya! Dhèk anu kaé daksimpen ana
brankas.”
“Dhèk blanjan wingi kowènèhi pira,
Bu?”
“Takwènèhi Rp. 22,50. Sing dijaluk
mung Rp. 2,50, sing Rp. 20,–
dititipaké.”
“Ya bener yèn kowènèhi luwih saka
mesthiné. Awit dhèk takkon mèlu konperènsi menyang Kawedanan kaé takwènèhi
jajan Rp 1,– ora gelem nampani.”
“Dhèk panjenengan konperènsi kaé
konduré mung nganti jam setengah telu; lah bareng dhèk aku sowan Bakyu Mantri
Gudhang Magelang kaé, mangkat jam 8 ésuk baliné nganti jam 7 soré. Ana Magelang
takwènèhi dhuwit Rp. 1,– iya ora gelem nampani, dumèh wis diparingi mangan
Mbakyu Mantri.’
“Bab diparingi mangan kuwi wis
lumrah. Nanging dhuwit jajan kuwi iya kudu. Malah dhuwité jajan iku tumrap
sopir liya-liyané kaé, kalané arep mlebu, dirembug dhisik. Blanjané se-méné,
yèn lelungan setengah dina lumrahé Rp. 0,50,–, sedi-na Rp. 1,–, yèn nginep
1,50,–. Kuwi lumrahé mrana-mrana. Kaya sopiré dhéwé dhèk anu kaé rak ngono ta.
Mung beciké ora gelem nganyang.”
“Hla kok saé temen inggih Bu, yèn
dipuntimbang kaliyan sopir sanès-sanèsipun.”
“O, yèn ditimbang karo sopir
liya-liyané, wis ora mu-tine-mu. Sing akèh-akèh, sopir kuwi yèn dudu pagawéan
baba-gan motor ora nindakaké. Séjé karo Rapingun. Nèng ngomah taksawang-sawang
ora lèrèn-lèrèn, samubarang ditandangi, kaya ta: nanduri tamanan, nata-nata
kursi, gambar diresiki, ditata manèh. Mangka kabèh tatanan sarwa ngresepaké.”
“Inggih kok Bu. Rumaos kula, angger
kula mantuk kok wonten kémawon ingkang wewah ngresepaken menika!”
“Sing takgumuni manèh kuwi: ya
Tien! Dalah kantoré Ba-pakmu kuwi saben ésuk wis ditata, diresiki buku-buku
kabèh tumata!”
“Iya, aku ya gumun kok! Sajegé duwé
batur, sanadyan bisa tata-tata, nanging durung tau ana sing bisa lan wani nata
kantorku.”
“Kok meksa taksih imbet malih!”
Ibunipun nyelani: “Cekaké Tien,
barang-barang kabèh da-di anyar. Kaca pangilon, kaca jendhéla, paidon,
kinangan, di-yan pompan sing mauné urubé byar-pet, saiki wah bregasé banget.
Kaé méja sing sisih kulon, biyèn plituré rak ireng, wong tukon lawas, saiki wis
padha karo liyané. Kabèh mau ya dhèwèké sing nindakaké.”
“Ibu ingkang dhawuh?”
“Aku mangsa wania akon. Kejaba yèn
otone katon reged, kuwi aku wani akon ngresiki. Dhèk durung ngerti karepé, aku
rada kagèt, sabab satekaku saka Temanggung, dhèwèké ngaturaké dhuwit 7 sèn,
jaré dhuwit turahan. Sabab nalika ana Temanggung, dhèwèké njaluk dhuwit Rp.
2,–. Saka pa-ngiraku, kanggo butuhé dhéwé. Nanging bareng tekan ngo-mah, jebul
tanjané dhuwit mau kanggo tuku pérang-pérang-aning diyan pompan, cèt, plitur,
nganti kabèh mau kaya ana-né saiki.”
“Kula inggih gumun kok Bu. Ing
atasé sopir kok gelem ngrangkep tukang kebon lan jongos!”
“Pancèn iya Tien! Kreta sing wis
patang taun mèlu awaké dhéwé, bab apa-apané kalah, mangka pancèné pagawéané
Kreta. Dhèk ingkang Wedana kumpulan ana kéné kaé, sing takdhawuhi tata dhahar
Kreta; Rapingun sludhuk ngréwangi. Kreta malah mung mlongo baé, kabèh Rapingun
sing ngram-pungaké. Kala semana aku mung nyemak saka buri baé. Bareng wis
rampung, takcedhaki, taktakoni, apa dhèwèké bisa ngladèni dhahar. Wangsulané:
saged. Jaré wis tau ndhèrèk priyayi Landa ana Magelang. Nyata, bareng
ngla-dèni, ora nguciwani. Mulané ingkang Wedana nganti ndhrin-dhil olèhé
ngalem. Saya bareng bapakmu ngaturaké kaanané kabèh!”
“Sok ngatena Bapak mamèraken, Pak?”
“Ora kok jeneng mamèraké. Mung
rèhné ndangu pirang-pirang, atur wangsulanku apa anané.”
“Inggih, menapa-menapa kok saged,
tur purun nglampahi! Hla menika larénipun kok dhateng gedhogan. Mbokmenawi
badhé dados gamel.”
Radèn Ayu Asistèn Wedana lajeng
jumeneng, mrikasani dhateng prenahing gedhogan. Lajeng matur dhateng ingkang
raka kanthi gita:
“Kaé, kaé Pak. Si Rap élikna.
Dhèwèké rak durung ngerti nèk Si Hèl kuwi jaran édan. Sida diklethak temenan
mengko!”
“É, Rap, Rap!” Anggènipun
undang-undang sajak kesesa.
“Nun.”
“Aja cedhak-cedhak nggedhogan, Si
Hèl kuwi jaran gem-blung. Angger dicedhaki, arep mbrakot, nubruk utawa
nyé-pak.” Ngendika makaten punika Radèn Bèi Asistèn Wedana sampun dumugi
ngajengipun Rapingun.
“Inggih, Ndara! Tiyang sadangunipun
kula wonten ngriki, dèrèng naté sumerep dipunkerok, dipun-guyang, punapa ma-lih
boten naté dipuntitihi.”
“Ora mung sasuwéné kowé ana kéné
baé. Malah wiwit dhèk lélangku saka Semarang, kira-kira wis setaun sepréné,
durung tau takemèk. Apa manèh kalap gawéné.”
“Kados pundi kok lajeng boten
kagem?”
“Sabab jaran gemblung. Yèn mung
nakal baé, panegar ora wegah. Wis ana panegar telu sing taktekakaké, meksa ora
sida nunggang. Bareng ana siji sing wani, tur anggoné ngetokaké saka gedhogan
baé diréwangi kusir papat sing wis padha kalok kekendelané. Lagi baé
dicéngklak, banjur dikipataké. Upama ora prigel, sida kepidak wetengé. Tur kuwi
isih dikarung, dicekeli wong loro sisih.”
“Pancènipun éman-éman sanget,
Ndara. Menika kapal saé saèstu.”
“Kowé kok ngerti nèk iki jaran
apik?”
“Inggih, tiyang rumiyin bapa kula
gadhah dhokar séwan, dipunkusiri piyambak.”
“Sok ngono kowé ya wis kulina
menyang jaran?”
“Inggih sawetawis.”
“Nunggang ya bisa?”
“Inggih saged sawetawis. Mila yèn
kepareng badhé kula cobi.”
“É, aja. Aja temenan lo Rap! Aku
ora éman jarané, sing takéman kowé. Jaran kuwi pancèné mono becik temenan,
nanging gemblung. Mulané para panegar ora ana sing wani nunggangi.”
“Mbok menawi para panegar wau sami
ajrih dhateng pan-jenengan.”
“Ajrih kepriyé?”
“Ajrih menawi pun Hèl ngantos risak
utawi pejah.”
“Bab patiné Hèl yèn pancèn mati
sabab diajar, aku lila. Malah wis taktawak-tawakaké, sapa sing gelem ngingoni
lan nganggo. Ning ora ana sing gelem.”
“Kula pitados bilih pun Hèl kenging
dipunajari ngantos da-dos saé.”
“Sing mengkono mau ya embuh.
Nanging yèn kowé sing arep ngajari, aja, temenan! Poma!!!”
Dèn Bèi Asistèn Wedana lajeng
wangsul, mlebet ing da-lem, awit sampun wanci magrib. Déné Rapingun taksih
nje-nger wonten ngajeng gedhogan kémawon, nggagas kados pundi supados pun Hèl
kénging dipuntumpaki ngantos dados kapal saé saèstu.
Hèl punika kapal Sandel, ules
bopong rajeg wesi, dedeg-ipun kawan kaki, gulunipun panggel ngukel pakis,
dhadha jembar manyul, suku ngajeng melira, tracakipun mbathok mengkureb,
bokongipun nangka setugel, suku wingking mu-kang gangsir ketingal kiyat.
Jompong, suri lan bobatipun alus, kumrisik, mratandhani wanter watakipun. Nitik
saweg powèl setunggal, umuripun saweg tiga tengah taun.
Ing batos Rapingun kedugi
nyembadani. Nanging benda-ranipun boten pareng, jalaran dipunkuwatosaken
mbokbilih ambebayani.
Énjingipun, sawangsulipun Rapingun
saking Parakan, ngeteraken Radèn Ajeng Supartinah, Rapingun lajeng mlebet kamar
panyimpenan lapak sapirantosipun sadaya. Lapak lan sanès-sanèsipun
dipunwedalaken. Dèn Bèi Asistèn Wedana sumerep, takèn:
“Kok nggawa lapak, arep koenggo
apa, Rap?”
“Namung badhé kula resiki kémawon,
Ndara.”
“Ya, sukur, yèn mung arep koresiki
baé. Taksengguh arep koenggo njajal si Hèl.”
“Boten, Ndara.”
“Kendhali très kuwi rak saka
penjaluké panegar sing arep ngajari. Tiwas taktuku, jebul ora sida kanggo!”
“Pancèn inggih sampun leres, Ndara.
Kinten kula punika kénging kanggé nandhingi pun Hèl. Déné ingkang pethak
pu-nika kagem bénjing yèn Hèl sampun mbangun miturut.”
“Rancangané pancèn ya ngono. Lan
kendhali wesi kuwi kaya ora bakal nguciwani. Nanging yèn sing nyekeli apusé ora
wani.”
Ing batos Rapingun mèsem, amargi
tumrap panegar ing-kang saèstu, pun Hèl punika boten sapintena. Nanging
Rapi-ngun boten mangsuli punapa-punapa, terus ngresiki pirantos kémawon.
Kreta dhateng, ngréncangi Rapingun.
Kreta punika sa-mangké prasasat dados kenèkipun Rapingun ing samukawis
padamelan.
Kreta wicanten:
“Mas Rap, lapak niki saé nggih!”
“Mesthi mawon, wong gawéan
Inggris.”
“Andak inggih! Ming lapak mawon
damelan Inggris. Tiyang Jawi rak kathah sing saged damel. Tur damelan Sala niku
saé.”
“Leres saé, nanging nèk ditandhing
kalih niki kacèké akèh banget. Wacucalé boten mantra-mantra bisa nyandhak.
Le-res rupiné memper, nanging nèk ditunggangi ketara banget bédané.”
“Lapaké boten naté kagem.”
“Embèn-embèn kula ajeng njajal.”
“Andak sampéyan wani?”
“Enggih jajal mawon.”
“Ampun ah! Hèl niku kapal édan
tenan kok!”
“Nèk édané boten mung rada bandhol.
Hla nggih mèmper, wong jaran tesih enom, kuwat lan genah trajang, kang boten
tau diumbar lan dititihi, mesthi mawon kaku awaké. Mangka dhèk biyèné Hèl niku
jaran umbaran. Mesthi boten seneng nèk dikurung mawon.”
“Sampéyan wani tenan napa, Mas
Rap?”
“Cobi-cobi, nanging Hèl ajeng kula
wanuhi kriyin.”
“Kepripun angsal sampéyan ajeng
manuhi?”
“Gampang mawon. Angger kerep kula
pakani gedhang, gula, lan kerep kula cedhaki, mesthi banjur wanuh. Diabani
nganggé tembung sing alus-alus. Suwé-suwé rak gelem kula elus-elus. Niku jeneng
empun wanuh temenan.”
“Andak jaran niku ngerti tembung
sing alus-alus?”
“Jaran rak duwé pangrungu,
panggraitané landhep. Ang-ger kerep krungu tembung manis manuara, watak sing
ndu-gal mesthi ilang.”
“Gumampang sampéyan niku! Wiwit
teka nganti sepriki sing sok makani kula. Kénging napa angger kula cedhaki
ajeng nubruk mawon.”
“Patrap sampéyan sing dèrèng
kebeneran. Wong sampé-yan niku jirihé boten jamak. Ngresiki gedhogan mawon
se-king jaba. Bareng karo wedhus kendelé ora jamak. Wong we-dhus ajeng sampéyan
tunggangi. Beciké jeneng sampéyan niku ngalih Kreta-wedhus mawon, ampun
Kreta-jaran.”
“Yah, Mas Rap ki kok siya-siya. Ana
jeneng kok diwuwuhi wedhus, jaran barang. Destun diwuwuhi Yuwana, dadi malah
gagah.”
“Énggal ta niku lé nggosoki, ampun
among mawon!”
“Jenèh sampéyan, ngelih jeneng wé
kok Kreta-wedhus.”
Rapingun boten
mangsuli, namung mèsem kémawon. Anggènipun ngresiki pirantos sampun rampung.
Lajeng dipunisis.
B.
Devinisi novel
Novel
yaiku wacan kang klebu citra narasi lan
isine nyritakake kadadeyan utawa prastawa bisa
nyata utawa fiktif kang dilakoni
paraga kanthi urutan wektu tinemtu. Titikane novel, yaiku:
1.
Dicritakaken
sepisan ora rampung, didadekake
pirang-pirang bab
2.
Perwatakan digambarake
kanthi princi
3.
Konflik utawa
cecongkrahan ora nganti ngowahi nasibe tokoh/paraga
4.
Sawijining cecongkrahan
dilakoni pirang-pirang paraga naratif/urut
C.
Unsur pambangun novel
Unsur
ekstrinsik, yaiku: agama, ekonomi, sosial,
pendidikan, lan budaya
Unsur intrinsik
yaiku unsur kang ana ing saklebeting crita kang mbangun crita. Unsur kasebut
yaiku :
a.
Tema : Tema iku minangka ide pokok utawa
permasalahan utama kang ndasari lakuning crita. Tema crita kang digunakake kaku,
istanasentris, adat istiadat, lan mistis. Surasane g
b.
Alur : Rerangkening cengkorongan
prastawa/kedadeyan ing crita. Alur diperang ing 2 perangan. Alur maju
(progresif) yaiku yen prastawa iku lumaku kanthi trap-trapan adhedhasar
kronologi tumuju ing alur crita. Dene alur mundur (flash back progresif) yaiku
dumadi kang ana sesambungane karo prastawa kang lagi dumadi.
c.
Penokohan : Penokohan iku nggambarake karakter
kanggo paraga utawa pelaku. Paraga bisa dingerteni karaktere saka tumindake,
ciri fisike, lingkungane, lan sapiturute.
d.
Setting : Setting iku
minangka latar belakang kang mbantu cethaning laku crita. Setting iku ngemot
wektu, papan / panggonan, lan sosial budaya.
e.
Amanat : Underaning,
nilai-nilai kang bisa dijupuk saka
isining crita.
D.
SINOPSIS
Sinopsis yaiku ringkesan crita saka alur
kang dawa dadi cekak, nanging bisa nlentrehake crita sakabehe. Nalika bakal
nulis sinopsis, bab-bab kang kudu digatekake yaiku :
· Tema
:
gagasan pokok, pokok cerita
· Latar
:
papan lan wektu dumadine
· Alur :
lakuning crita
· Penokohan : paraga crita
